Koperek i mięta, zioła które wszyscy znają – jak działają i czy są bezpieczne dla wszystkich?

Ziołolecznictwo lub fitoterapia to praktyki wykorzystywania roślin do celów leczniczych. Ziołolecznictwo ma długą tradycję –  dowody jego stosowania pochodzą z czasów neandertalczyków i nie będzie błędu w stwierdzeniu, że ziołolecznictwo istnieje najprawdopodobniej tak długo jak istnieją ludzie. Człowiek od zawsze szukał sposobów na uśmierzenie bólu i ulgę w chorobie, i szukał leków w naturze. Ta empiryczna wiedza umożliwiła stosowanie wielu roślin jako leków i środków leczniczych od najdawniejszych czasów aż do dziś. Zioła zgodnie z definicją farmakopealną to rośliny zawierające substancje wpływające na metabolizm człowieka (np. olejki eteryczne) i dostarczające surowców zielarskich. Grupa ta obejmuje przede wszystkim jednoroczne i dwuletnie rośliny zielne, ale także drzewa, krzewy, warzywa i byliny. Zioła były i są stosowanie razem lub poza medycyną konwencjonalną. W niektórych kulturach tradycyjne używanie ziół leczniczych jest udokumentowane w tekstach pisanych, a w innych tradycja ta była przekazywana ustnie. Kilka roślin dostarczyło ważnych środków terapeutycznych, np. aspiryna (Salix spp L.), taksol (Taxus baccata L.) czy alkaloidy (np. Catharanthus roseus). Materiałem do leków ziołowych może być cała roślina, korzenie, kora, liście, kwiaty, jagody lub nasiona. Leki ziołowe to: napary, odwary, ekstrakty alkoholowe (nalewki), maceraty, wyciągi olejowe, syropy, soki, proszki, zasypki oraz mieszanki ziół. Do leków można zaliczyć także ziołowe miody, octy i wina [1]. Wiele ziół i przypraw ma właściwości farmakologiczne istotne w leczeniu chorób przewodu pokarmowego i zaburzeń trawienia, przypisuje się im zwłaszcza działania wspomagające i pobudzające układ pokarmowy. Są stosowane jako środki tonizujące, „żołądkowe”, wiatropędne, przeciwskurczowe, moczopędne i przeczyszczające.

Podział ziół na lecznicze i przyprawowe jest w zasadzie niemożliwy.

Rośliny przyprawowe stoją na pograniczu między roślinami leczniczymi i tymi, które stanowią pożywienie. Wielu typowo leczniczych ziół używa się jako przypraw, np. szałwia czy tymianek, a typowo przyprawowe są niekiedy stosowane również w lecznictwie, na przykład papryka ostra, kminek czy czarnuszka [2].

Ziołowe przyprawy są bardzo ważnym składnikiem potraw we wszystkich kuchniach świata, poprawiają smak i zapach potraw oraz zwiększają ich wartość odżywczą i przedłużają świeżość. W Europie bardzo ceniono zwłaszcza wschodnie przyprawy – ich poszukiwania doprowadziły do odkrycia Nowego Świata. Europejczycy: Ferdinand Magellan, Vasco da Gama i Bartholomeu Dias, podjęli długie morskie podróże, aby dotrzeć do źródeł przypraw. Krzysztof Kolumb szukając przypraw odkrył obie Ameryki, a Da Gama wrócił z podróży z niezwykle cennym ładunkiem gałki muszkatołowej, goździków, cynamonu, imbiru i ziaren pieprzu. W średniowieczu, a także i wieki później, przyprawy były w Europie równie cenne jak złoto. Brak możliwości konserwowania żywności oraz niskie standardy higieniczne sprawiały, że żywność bardzo często i szybko się psuła, a przyprawy (nierzadko w dużych ilościach) były dodawane, by ukryć paskudny smak potraw, przygotowywanych chociażby z mocno już nieświeżego mięsa. W naszych czasach nie mamy kłopotów z przechowywaniem i konserwowaniem żywności – jakość i bezpieczeństwo naszego pożywienia jest nieporównywalnie wyższa niż w ubiegłych wiekach, ale ceną za to jest m.in. obecność chemicznych środków konserwujących – nielubianych przez wielu substancji „E”. Jednak zanim zaczniemy narzekać na współczesną „chemiczną” żywność, pomyślmy o ludziach, którzy z konieczności musieli jeść na wpół zepsute mięso – ze wszystkimi tego faktu konsekwencjami i cieszmy się naszą bezpieczną, urozmaiconą i smaczną żywnością [2].

Nadal używamy przypraw ziołowych, przede wszystkim w celu podniesienia smaku naszych potraw, ale te dodatki mają także korzystny wpływ na nasze trawienie. Czerwona papryka, imbir i gorczyca, działają stymulująco na trawienie, zwiększając wydzielanie śliny i aktywność amylazy ślinowej, stymulując w ten sposób wydzielanie soku żołądkowego (kwasu solnego i enzymów trawiennych). Cebula ma pozytywny wpływ na działanie większość enzymów trawiennych trzustki i jelita cienkiego. Kurkuma, papryka (poprzez kapsaicynę związek odpowiedzialny za ostry smak papryki) oraz imbir i kozieradka, cebula, mięta, kminek, koper włoski stymulują produkcję kwasów żółciowych przez wątrobę i ich wydzielanie do żółci.

Stosowanie fitoterapii w leczeniu funkcjonalnych chorób przewodu pokarmowego ma równie długą tradycję jak stosowanie przypraw. W europejskiej fitoterapii zioła są zwykle klasyfikowane według ich głównych składników czynnych oraz aktywności. Istnieje także podział ziół na „amara” (gorzkie), „aromatica” i „amara aromatica” łączące obie te właściwości. W fitoterapii przewodu pokarmowego stosuje się zioła pobudzające wydzielanie żołądkowe, zioła zawierające spazmolityczne (rozkurczowe) i wiatropędne olejki eteryczne lub alkaloidy, zioła śluzowate łagodzące schorzenia błony śluzowej oraz zioła zawierające flawonoidy o właściwościach przeciwzapalnych. W preparatach często miesza się różne rośliny, aby zmaksymalizować skuteczność i specyfikę ich działania. Bardzo silne działające złożone preparatów ziołowych można uzyskać, gdy mechanizmy działania poszczególnych składników są komplementarne. Nowoczesna racjonalna fitoterapia to racjonalnie łączenie preparatów ziołowy z innymi uznanymi w medycynie opcjami terapeutycznymi.

Zioła gorzkie

Zioła gorzkie to rośliny o dużej zawartości substancji gorzkich i działaniu pobudzającym wydzielanie żołądka i motorykę przewodu pokarmowego. Substancje gorzkie to niejednorodna grupa związków chemicznych, których wspólną cechą jest gorzki smak. W ich działaniu pośredniczą nie tylko receptory gorzkiego smaku na języku, ale oddziałują bezpośrednio na żołądek, prowadząc do przekrwienia błony śluzowej, zwiększonego wydzielania soku żołądkowego, a nawet szybszego opróżniania żołądka. Gorzkie zioła mogą powodować również inne efekty, takie jak m.in. zwiększenie wydzielania żółci. Przykładami gorzkich ziół są Cnicus benedictus (drapacz lekarski albo knikus benedyktyński) zawierający gorzkie laktony seskwiterpenowe (cycyny) i stosowany w celu pobudzania wydzielania żołądkowego oraz Gentiana lutea (goryczka żółta), która zawiera gorzkie glikozydy sekoiridoidowe, takie jak amarogentyna i gentiopikrozyd. Goryczka pobudza wydzielanie śliny i kwasu żołądkowego, zwiększa przepływ krwi w błonie śluzowej żołądka i jelit, poprawia motorykę żołądka, jest również stosowana jako środek wzmacniający i wzmacniający. Popularny lek ziołowy „krople żołądkowe” (Tinctura Amara) to gorzka nalewka zawierająca wyciągi z korzenia goryczki, korzenia kozłka lekarskiego, liści mięty pieprzowej oraz ekstrakt z ziela dziurawca, liść bobrka oraz naowocnię gorzkiej pomarańczy [1].

Aromatica (zioła aromatyczne)

Aromatica to rośliny z przeważającą zawartością olejków eterycznych o działaniu spazmolitycznym lub stymulującym perystaltykę jelit. Olejek eteryczny (zwany także olejkiem lotnym) to płynna mieszanina stałych lub ciekłych związków charakteryzujących się dużą lotnością. Wśród ich składników znajdują się mono- i seskwiterpeny, alkohole, aldehydy, ketony, fenole, kwasy, estry i etery. Są szybko wchłaniane przez błonę śluzową przewodu pokarmowego i metabolizowane poprzez sprzęganie z cukrami. Do ziół aromatycznych należy znany wszystkim Carum carvi (kminek zwyczajny). Owoce kminku z rodziny Apiaceae zawierają do 7% olejku eterycznego z karwonem i limonenem jako głównymi składnikami. Wiadomo, że mają działanie spazmolityczne i wiatropędne, a także stymulują napięcie mięśni gładkich przewodu pokarmowego i zwiększają wydzielanie śluzu.

Suszone główki kwiatowe rumianku (Chamomilla recutita)

Zawierają do 1,5% olejku eterycznego, który jest koloru niebieskiego. Azulen i α-bisabolol główne składniki olejku, mają działanie przeciwzapalne. Rumianek działa również wiatropędne i spazmolityczne, co czyni go jednym z najbardziej użytecznych ziół leczniczych w ostrych chorobach żołądka. Oprócz olejku eterycznego główki kwiatowe zawierają również flawonoidy, takie jak glikozyd apigenina-7, które przyczyniają się do działania spazmolitycznego i mogą hamować perystaltykę jelit. Dlatego rumianek jest stosowany w bolesnych skurczach żołądkowo-jelitowych, a także w ostrym zapaleniu żołądka, wrzodach i niestrawności.

Liście mięty pieprzowej (Mentha piperita)

Zawierają mentol i menton olejki eteryczne oraz pochodne kwasu kawowego, takie jak kwas rozmarynowy. Inaczej niż w przypadku rumianku, aktywność spazmolityczna mięty jest znacznie bardziej dominująca, przy braku działania przeciwzapalnego. Dlatego główne wskazania stosowania mięty to stany gastropatyczne, w tym dyspepsja. Melisa lekarska (Melissa officinalis) podobnie jak mięta pieprzowa, należy do rodziny Lamiaceae. Liście melisy mają zastosowanie lecznicze, ponieważ zawierają do 0,8% olejku eterycznego ze składnikami takimi jak cytral, cytronelal, linalol, geraniol i β-kariofilen, a także ok. 4% pochodych kwasu kawowego (kwas rozmarynowy). W przewodzie pokarmowym melisa wykazuje działanie spazmolityczne i wiatropędne, jej stosowanie jest zalecane w chorobach żołądka i stanach spastycznych przewodu pokarmowego.

Rośliny zawierające substancje gorzkie oraz olejki eteryczne, które działają rozkurczowo i przeciwzapalnie, a także stymulują motorykę przewodu pokarmowego to: krwawnik pospolity (Achillea millefolium) jest stosowany przy zmniejszonym wydzielaniu żołądkowym, zapaleniu żołądka i niestrawności, ponieważ ma właściwości przeciwzapalne, wiatropędne i spazmolityczne. Kolejną rośliną z tej grupy jest tatarak (Acorus calamus). Korzeń tataraku zawiera 2–6% (czasami do 9%) olejku eterycznego o gorzkim i ostrym smaku. Korzenie, oprócz wielu innych substancji, zawierają również azaron, akorynę i garbniki. Stosuje się je przy przewlekłej niestrawności, niedokwasowych chorobach żołądka oraz przy wzdęciach. Tatarak ma również działanie spazmolityczne i wiatropędne. Korzeń arcydzięgiela (Angelica archangelica) zawiera do 1,3% olejku eterycznego, a także garbniki, sitosterol, furokumarynę i pochodne oksykumaryny, takie jak angelicyna i niektóre kwasy. Zioło jest zaliczane do amarum aromaticum, a jego gorzki smak wynika z obecności kumaryn. Jest stosowane w gastropatiach i niestrawności, ma także działanie wiatropędne, spazmolityczne i przeciwzapalne. Bylica piołun lub inaczej absynt (Artemisia absinthium) zawiera około 1% olejku eterycznego i gorzkie związki z grupy laktonów seskwiterpenowych: absyntynę i artabsynę. Ma działanie tonizujące i pobudza wydzielanie żółci i kwasów. Jego głównymi wskazaniami są ostra i przewlekła niestrawność, ale także zaparcia spowodowane obniżoną ruchliwością jelita [1].

Oprócz ziół gorzkich i aromatycznych w dyspepsji czynnościowej i zespole jelita drażliwego stosowane są również rośliny produkujące alkaloidy spazmolityczne. Jest to stosunkowo nieliczna grupa roślin, ale ich alkaloidy są wysoce aktywne farmakologicznie. Należy do nich wilcza jagoda (Atropa belladonna). Spośród kilku alkaloidów produkowanych przez tę, należącą do rodziny Solanaceae, roślinę najważniejsze są atropina, skopolamina i hioscyjamina. Związki te są alkaloidami estrowymi i mają silne działanie farmakologiczne: pobudzają centralny układ nerwowy, a w przewodzie pokarmowym obniżają napięcie mięśniowe, obniżają pobudzenie oraz osłabiają motorykę żołądka i jelit. Wskazaniami do ich podawania są zaparcia spastyczne, bóle żołądka, skurcz odźwiernika. W przypadku wrzodów żołądka z nadkwaśnością oraz wrzodów dwunastnicy pomocne jest stosowanie preparatów z Ulcus ventriculi, które hamują wydzielanie soku żołądkowego. Glistnik wielki (Chelidonium majus) należy do rodziny Papaveraceae i zawiera kilka alkaloidów, takich jak chelidonina, sangwinaryna oraz α- i β-homochelidonina, które mają dobrze opisane farmakologicznie działanie spazmolityczne i przeciwbólowe. Ekstrakt z glistnika ma właściwości przeciwbólowe i działa spazmolitycznie na mięśnie gładkie oskrzeli i jelit oraz pobudza wydzielanie żółci. Stosowany jest w stanach spastycznych przewodu pokarmowego.

Nie wszystkie rośliny stosowane w chorobach przewodu pokarmowego można wyraźnie przypisać do opisanych powyżej grup. Niektóre rośliny nie produkują flawonoidów o szerokim spektrum działania (spazmolitycznego, przeciwzapalnego i przeciwutleniającego), ale mogą produkować inne związki na przykład glikozydy oleju gorczycowego lub kwas lukrecjowy. I tak: lak (Erysimum cheiri) oprócz składników kardioaktywnych (cheirotoksyna) zawiera glikozydy oleju gorczycowego (glukocheirolinę) i jest wskazany w chorobach wątroby; produkowany przez ubiorek gorzki (Iberis amara) glikozydy oleju gorczycowego działa tonizująco i przeciwzapalnie. Lukrecja (Glycyrrhiza glabra) znana jest głównie ze swoich właściwości przeciwzapalnych i spazmolitycznych, wywiera również ochronne działanie na śluzówkę przewodu pokarmowego. Owoce ostropestu plamistego (Silybum marianum) zawierają substancje gorzkie, a najbardziej znanym związkiem aktywnym jest kompleks sylimaryny. Oprócz działania ochronnego w chorobach wątroby i zatruciach wątrobowych, mają słabe właściwości stymulujące wydzielanie żołądka i produkcję żółci. Olejek z kopru włoskiego (Foeniculum vulgare) reguluje ruchliwość mięśni gładkich jelita, jednocześnie redukując wydzielanie gazów jelitowych. Ze względu na to jest składnikiem preparatów dla niemowląt cierpiących z powodu kolki jelitowej. Foeniculum vulgare sam lub w połączeniu z innymi lekami roślinnymi, jest wskazany w leczeniu spastycznych zaburzeń żołądkowo-jelitowych, w niektórych postaciach przewlekłego zapalenia jelita grubego (które są odporne na inne metody leczenia), w dyspepsjach spowodowanych atonią przewodu pokarmowego, w dyspepsjach z uczuciem ciężkości w żołądku itd. Dodatek kopru włoskiego do preparatów zawierających składniki antrachinonowe ogranicza występowanie bólu brzucha, często towarzyszącego środkom przeczyszczającym [1, 2, 3]. Ten krótki przegląd z oczywistych względów nie opisuje wszystkich roślin możliwych do zastosowania w przypadku zaburzeń funkcjonalnych przewodu pokarmowego ale jest dowodem na to, ze fitoterapia w chorobach przewodu pokarmowego jest możliwa i korzystna dla pacjenta.

Bezpieczeństwo stosowania leków ziołowych

Zioła stosowane jako przyprawy są bezpieczne dla zdrowia, ponieważ nie można ich użyć w nadmiarze powodującym działanie toksyczne – zbyt dużo przypraw sprawi, że potrawa będzie niesmaczna lub wręcz niejadalna, inaczej jest z lekami ziołowymi. Leki ziołowe są uważane za bezpieczne i skuteczne, dlatego ludzie często po nie sięgają. Wierzą, że preparaty roślinne nie mają niepożądanych skutków ubocznych. Jednak rośliny lecznicze mogą być toksyczne samoistnie lub w połączeniu z innymi preparatami. Surowce ziołowe zwykle nie są badane i oceniane pod kątem czystości i zawartości związków aktywnych. Ponadto często zawierają też zanieczyszczenia takie jak metale ciężkie, pozostałości pestycydów i innych środków ochrony roślin. I co bardzo ważne stosowanie leków ziołowych może mieć skutki uboczne, między innymi w wyniku interakcji między ziołami a innymi lekami. Bezpieczeństwo produktów ziołowych jest ważne, także dlatego, ze większość z nich jest przepisywana samodzielnie i jest stosowana w leczeniu chorób przewlekłych. Pacjenci spożywający preparaty ziołowe powinni mieć świadomość, że zioła mogą powodować reakcje toksyczne. Niektóre grupy ludzi powinny zachować szczególną ostrożność, ponieważ są bardziej podatne na niepożądane reakcje lub toksyczność składników ziołowych, bardziej wrażliwe działanie wszystkich leków, w tym ziół. Są to: kobiety w ciąży i karmiące (niektóre związki zawarte w ziołach mogą przenikać przez łożysko i są wyraźnie związane z wadami wrodzonymi lub innymi problemami u noworodków), niemowlęta, dzieci i osoby starsze [5, 6, 7].

Leki ziołowe zaczynają być postrzegane jako część zdrowego trybu życia i mogą być błędnie traktowane jako zdrowa żywność i leki zapobiegawcze. Niech nas nie zmyli względne bezpieczeństwo leków ziołowych – każdy lek ma swoje skutki uboczne. Wszystkie skuteczne leki mogą wywoływać niepożądane reakcje i leki ziołowe nie są wyjątkiem. Ziołolecznictwo powinno być nadzorowane przez fachowców lekarzy lub farmaceutów, którzy zalecą odpowiednie dawkowanie i czas przebiegu leczenia oraz ostrzegą przed skutkami nadużywania. Nie leczmy się sami!

Opracowano na podstawie

1. Sendker, Jandirk, and Helen Sheridan. „History and Current Status of Herbal Medicines.” Toxicology of Herbal Products. Springer, Cham, 2017. 11-27.
2. Kudełka, Wanda, and Agata Kosowska. „Składniki przypraw i ziół przyprawowych determinujące ich funkcjonalne właściwości oraz ich rola w żywieniu człowieka i zapobieganiu chorobom.” Zeszyty Naukowe/Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie 781 (2008): 83-111.
3. Peter, K. V., ed. Handbook of Herbs and Spices: Volume 3. Woodhead publishing, 2006.
4. Badgujar SB, Patel VV, Bandivdekar AH. Foeniculum vulgare Mill: a review of its botany, phytochemistry, pharmacology, contemporary application, and toxicology. Biomed Res Int. 2014;2014:842674
5. Ardalan MR, Rafieian-Kopaei M. Is the safety of herbal medicines for kidneys under question?. J Nephropharmacol. 2013;2(2):11-12. Published 2013 Jul 1.
6. Zhang, Junhua, et al. „The safety of herbal medicine: from prejudice to evidence.” (2015).
7. Drozd, Janina. „Wczoraj i dziś ziołolecznictwa.” Medical Review 2 (2012).