Otyłość jako cecha rodzinna

Do niedawna otyłość była postrzegana jako problem społeczności amerykańskiej. Dziś otyłość, którą Światowa Organizacja Zdrowia definiuje jako stan patologicznego zwiększenia ilości tkanki tłuszczowej w organizmie, powodujący pogorszenie stanu zdrowia lub stwarzający ryzyko dla pogorszenia zdrowia, stała się epidemią zagrażającą Europie, w tym również Polsce.

 Liczba przypadków otyłości szczególnie alarmująco wzrasta wśród dzieci i młodzieży, i to we wszystkich grupach wiekowych. W krajach Unii Europejskiej około 18% populacji dziecięcej ma nadwagę, z czego około 4% otyłość. Rocznie przybywa średnio 85 tysięcy dzieci z otyłością i 400 tysięcy dzieci z nadwagą. Jak pokazują badania na 15 osób ze stwierdzoną nadwagą w dzieciństwie, 10 będzie cierpiało na otyłość w wieku dorosłym.

Najczęściej występującą postacią otyłości u dzieci i młodzieży jest otyłość prosta (samoistna), spowodowana źle zbilansowaną dietą i małą aktywnością fizyczną. Stanowi ona około 90% wszystkich przypadków otyłości u dzieci. Rzadko otyłość u dzieci spowodowana jest chorobami endokrynologicznymi lub genetycznymi.

Badania nad narastającym zjawiskiem otyłości dowodzą, że najbliższe środowisko, czyli rodzina, ma fundamentalny wpływ na kształtowanie się postaw zdrowotnych i nawyków żywieniowych człowieka. Dziecko, poprzez obserwację poszczególnych członków rodziny i uczestnictwo w życiu rodzinnym poznaje świat, uczy się o panujących w nim zwyczajach, w tym również przyswaja wiedzę o sposobie przyjmowania pokarmów, wyborze składników odżywczych czy zachowaniach zdrowotnych.

RODZINA A NADMIERNA MASA CIAŁA U DZIECKA

Specjaliści zauważają, że otyłość dzieci jest bardzo często cechą rodzinną – otyłe dziecko zgłoszone do leczenia przychodzi na wizytę z otyłą matką, ojcem, a nierzadko i z otyłym rodzeństwem. Liczne obserwacje prowadzone w krajach z różnych rejonów geograficznych i kulturowych wskazują, że rozwój otyłości w wieku poniemowlęcym i wczesnoszkolnym jest szczególnie zależny od wpływów środowiskowych – sposobu żywienia, trybu i standardu życia, modelu rodziny, postępowania wychowawczego i sposobu sprawowania opieki.

Co ciekawe, naukowcy wykazali, że wpływ na ryzyko nadwagi u dzieci ma już sposób odżywiania się matki dziecka w okresie ciąży – nadmierny przyrost masy ciała kobiety w okresie ciąży, jest ściśle związany ze wzrostem ilości tkanki tłuszczowej dziecka w okresie 3 lat od urodzenia. U podłoża rozwoju otyłości jest także przekarmianie dzieci w okresie noworodkowym i niemowlęcym. Rodzicie lub opiekunowie dostarczają im nadmiernej ilości pokarmu, zazwyczaj działając w dobrej wierze, myśląc, że w taki sposób dbają o zdrowie dziecka – w społeczeństwie nadal panuje bowiem dość silne przekonanie, że dziecko „pulchne”, o okrągłych kształtach jest wyznacznikiem zdrowia. Badania jednak jednoznacznie wskazują na negatywne skutki stosowania tego typu praktyk w przyszłości – przejawiania przez dzieci, a później dorosłych wzmożonego apetytu i przyswajania nadmiaru składników odżywczych, prowadząc do zaburzenia metabolizmu. Zwolennicy teorii psychosomatycznych wskazują też na zjawisko błędnego interpretowania płaczu małego dziecka jako głodu. Kiedy przeżywane przez dziecko emocje „wyciszane” są jedzeniem, może to doprowadzić do wyuczonego sposobu radzenia sobie z dyskomfortem i stresem za pośrednictwem jedzenia w późniejszym życiu.

Problem otyłości wśród dzieci, młodzieży i osób dorosłych, wynika z dość szeroko omawianych i uwzględnianych w programach profilaktycznych zachowań antyzdrowotnych, takich jak: nadmierne spożywanie pokarmu, wybieranie żywności przetworzonej, bogatej w nasycone kwasy tłuszczowe i cukry, mała aktywność fizyczną, niedostateczna ilość snu oraz zbyt duża ilość czasu spędzana przed telewizorem czy komputerem. U wielu osób z nadmierną masą ciała stwierdza się też dominację zewnętrznego poczucia kontroli albo brak zdolności do sprawowania kontroli, a zdolność ta kształtuje się w toku rozwoju. Nadmiernie kontrolujący rodzice mogą przyczynić się do braku zdolności kontroli u dziecka. Jeżeli rodzic karmi dziecko „na siłę”, przekonany, że wie lepiej ile pokarmu i kiedy dziecko potrzebuje, przełamuje naturalne mechanizmy kontroli dziecka, w konsekwencji czego zaburza rozumienie przez dziecko sygnałów wysyłanych przez jego własny organizm.

Rodzina, będąc pierwszym i najważniejszym środowiskiem życia dziecka ma wpływ na kształtowanie jego zachowań związanych z jedzeniem. To w rodzinie dziecko uczy się zdrowych lub niezdrowych zachowań żywieniowych, kształtuje mechanizmy kontroli tych zachowań oraz własne myśli, przekonania i wyobrażenia dotyczące jedzenia. Mogłoby się wydawać, że rodzina, jako najbliższe otoczenie dziecka, powinna zauważyć nadmierny przyrost masy ciała dziecka. Wielu rodziców nie potrafi jednak wychwycić nadwagi u swojego dziecka, zanim osiągnie ona znaczące rozmiary. Jeżeli w rodzinie zaburzona jest „norma” wyglądu, dziecko przez długi czas może nie zauważać u siebie nadmiaru masy ciała, a w rodzinach, w których otyli są również rodzice, bycie „otyłym” może oznaczać dla dziecka swoistą przynależność do rodziny i bycie wobec niej lojalnym. Niestety zaniedbania z dzieciństwa lub kształtowanie złych nawyków żywieniowych, także w zakresie całego stylu życia, zostają przeniesione w życie dorosłe człowieka.

POWIKŁANIA OTYŁOŚCI U DZIECI I MŁODZIEŻY

Powszechnie przyjmuje się, że okres dzieciństwa i adolescencji charakteryzuje się dobrym stanem zdrowia, jednak prezentowane w tym okresie niewłaściwe zachowania zdrowotne, również żywieniowe, mogą dać początek wielu chorobom przewlekłym, które będą determinowały stan zdrowia człowieka w dorosłości, takich jak: otyłość, nadciśnienie tętnicze, cukrzyca typu II, niedokrwistość czy osteoporoza. Skutki nadmiernej masy ciała u dzieci i młodzieży dotyczą wielu sfer życia. Dzieci otyłe często mają poczucie odrzucenia, czują się nielubiane i samotne. Nierzadko uważają się za osoby mało atrakcyjne, o obniżonej sprawności fizycznej, co powadzi do negatywnego emocjonalnego stosunku do samego siebie oraz poczucia braku akceptacji ze strony środowiska rówieśniczego. Otyłość pogarsza jakość życia dziecka, ograniczając jego aktywność, powodując niską samoocenę, izolację społeczną i brak akceptacji własnego wyglądu. Nadmierna masa ciała u dziecka zaburza wszystkie aspekty zdrowia młodego człowieka: fizycznego, psychicznego i społecznego oraz ogranicza jego potencjał rozwojowy.

Polska należy do krajów o częstym występowaniu chorób żywieniowo zależnych, wśród których dominują choroby układu krążenia i nowotwory złośliwe. Koszty zapobiegania i zwalczania otyłości oraz przewlekłych chorób niezakaźnych powstających na jej tle ocenia się na około 21% budżetu przeznaczonego na ochronę zdrowia, co odpowiadałoby kwocie ponad 11 mld zł. Choroby związane przyczynowo z nadwagą i otyłością są prawdopodobnie odpowiedzialne za 25% wszystkich hospitalizacji. Wśród otyłych Amerykanów, w ciągu następnych dwóch dekad wystąpi więcej niż 6 milionów przypadków cukrzycy typu II, 5 milionów przypadków zawałów serca oraz wylewów i ponad 400 000 przypadków raka. Średnie koszty leczenia otyłości w Stanach Zjednoczonych szacuje się na 147 – 210 mld dolarów rocznie. W Europie od 2-8% ogólnych wydatków na ochronę zdrowia IOTF 2002 (International Obesity Task Force) przypisało otyłości. Wartość ta jest porównywana z całkowitym kosztem leczenia chorób nowotworowych w Europie.

Bibliografia:

1. Malec Z., Modrzejewska J., 2007. Otyłość a jakość życia dziecka. Nauczyciel i Szkoła 1-2 (34-35), 150-155.
2. Szymańska A., Dobrowolska B., Pilewska-Kozak A. B., Pawłowska – Muc A. K., 2015. Wybrane elementy stylu życia rodziny a problem nadwagi i otyłości u dzieci w wieku wczesnoszkolnym. Doniesienie z badań. Journal of Education, Health and Sport 5(12), 137-148.
3. Majcher A., Czerwonogrodzka – Senczyna A., Bielecka – Jasiocha J., Rumińska M., Witkowska – Sędek E., 201. Rozwój otyłości we wczesnym dzieciństwie – obserwacje własne. Probl Hig Epidemiol 92(2), 241 – 246.
4. Izdebski P., Rucińska – Niesyn A., 2009. Psychologiczne uwarunkowania otyłości u dzieci – rola rodziny. Rocznik Naukowy Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej w Bydgoszczy. Transdycyplinarne Studia o Kulturze (i) Edukacji nr 4, 149-159.
5. Gawlik A., Zachurzok – Buczyńska A., Małecka – Tendera E., 2009. Powikłania otyłości u dzieci i młodzieży. Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii tom 5 nr 1, 19-27.
6. Głowacka – Rębała A., 2013. Zachowania zdrowotne w rodzinie a problem otyłości u dzieci. Rozprawa doktorska. Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu.