Wzdęcia? Skąd się biorą, jak im zapobiegać i kiedy iść do lekarza?

Z całą pewnością można powiedzieć, że każdemu z nas zdarzyło się wzdęcie. Wzdęcie jest naturalnym procesem biologicznym i wszyscy regularnie go doświadczamy, ale zjawisko to jest trudne do zdefiniowania. Ludzie doświadczający wzdęć opisują je jako zwiększenie objętości brzucha i nienaturalne wypełnienie przewodu pokarmowego gazami, ucisku na ścianę jamy brzusznej. Są to niejednokrotnie odczucia względne/subiektywne nieznajdujące potwierdzenia w ocenie objętości gazów czy pomiarach obwodu brzucha. Może to być spowodowane nadmierną, osobniczą, nadwrażliwością na to co u większości zdrowych ludzi nie wywołuje nieprzyjemnych odczuć i jest dobrze tolerowane. Taka nadwrażliwość może wiązać się z zaburzeniami czucia trzewnego.

Czucie trzewne ma źródła w narządach wewnętrznych: żołądku, jelitach wątrobie czy sercu i innych. Narządy wewnętrzne reagują na bodźce termiczne oraz na rozciąganie ich ścian. Czucie trzewne nie ma tak dokładnie zlokalizowanych receptorów jak zmysł wzroku, słuchu czy smaku. Miedzy innymi z tego powodu czucie trzewne nie zostało sklasyfikowane jako zmysł. Nadal nie poznano wszystkich mechanizmów działania czucia trzewnego, jednak nasze trzewia reagują na bodźce i powodują odczucia, które wpływają na nasze samopoczucie [1].

Drugą przyczyną subiektywnego odczuwania wzdęcia mogą być zaburzenia motoryki czyli perystaltyki jelit. Najogólniej: motoryka jelit (i całego układu pokarmowego) powoduje przesuwanie się pokarmu od jamy ustnej aż do odbytnicy. Skurcze i rozkurcze mięśni gładkich przepychają pokarm jednocześnie mieszając go i rozdrabniając Fala perystaltyczna przemieszcza pokarm z prędkością około 2–25 cm/s. Perystaltyka może być przyspieszona – czego efektem są biegunki, lub zwolniona – skutkiem są zaparcia i nadmierne wydzielanie gazów [2, 3, 4].

Uczucie wzdęcia niezależnie od tego, czy jest subiektywne lub rzeczywiste jest zjawiskiem nieprzyjemnym, obniżającym jakość życia. Wzdęcia to jedna z najczęstszych dolegliwość żołądkowo-jelitowych w Polsce. Około 30 % osób doświadcza wzdęć przynajmniej raz w miesiącu. Dwukrotnie częściej problem dotyka kobiet niż mężczyzn [5].

Dwa główne źródła powstania gazów

W jelitach człowieka znajduje się ok. 200 cm³ gazu, a średnio z jelit wydalane jest ok. 600 cm³ gazu na dobę. Zdrowy człowiek oddaje gazy od kilkunastu do 25 razy na dobę [6]. Gaz w jelitach jest przede wszystkim skutkiem procesów trawiennych zachodzących w układzie pokarmowym. Gaz powstający w wyniku procesów trawiennych jest wieloskładnikowy. Dwutlenek węgla powstaje wskutek reakcji zobojętniania zasadowego soku trzustkowego, przez kwaśne składniki soku żołądkowego oraz kwasy pochodzące z pożywienia lub kwasy powstałe w wyniku procesów trawienia (np. kwasy tłuszczowe). Metan i wodór powstają w jelicie grubym na skutek fermentowania przez bakterie niestrawionych przez enzymy człowieka węglowodanów. Nadmiernej fermentacji bakteryjnej, a tym samym nadmiernej produkcji gazów sprzyja: nietolerancja laktozy (cukier mleczny), fruktozy (najwięcej jest jej w owocach, sokach owocowych, miodzie), nadmierne spożycie sorbitolu oraz nierozpuszczalnych frakcji błonnika pokarmowego.

W skład gazów jelitowych wchodzą także: azot, tlen oraz niewielkie ilości siarkowodoru i amoniaku oraz pochodne skatolu i indolu. Skatol substancja o silnym fekalnym zapachu w niskich stężeniach ma przyjemny kwiatowy aromat i jest używana w przemyśle perfumeryjnym oraz do aromatyzowania papierosów. Drugim źródłem gazów w przewodzie pokarmowym jest połykanie powietrza wraz z jedzeniem. Niewielkie ilości gazów pochodzą z dyfuzji z krwi. Część powietrza dostającego się do żołądka wydostaje się z niego z powrotem przez odbijanie, część natomiast przedostaje się do dalszej części przewodu pokarmowego i jest uwalniana razem i innym gazami. Gazy jelitowe takie jak wodór, tlen, azot, metan są bezwonne, ale siarkowodór, siarkowodór, amoniak, indol, skatol czy lotne kwasy tłuszczowe mają zdecydowanie nieprzyjemny zapach. Ilość i rodzaj gazów pochodzących z fermentacji bakteryjnej w jelitach zależy od rodzaju spożywanych pokarmów oraz składu mikrobiomu jelitowego (liczby i różnorodności gatunków i szczepów bakterii bytujących w jelitach) i sprawności perystaltyki jelit. Większość gazów jelitowych jest oddawana w postaci tzw. wiatrów, niewielka ich część jest wchłania się do krwi wydalana z powietrzem oddechowym.

Jak zapobiegać wzdęciom?

Objawy wzdęcia to: ból brzucha podobny do kolki bądź kurczowy i uwalnianie gazów jelitowych, często o nieprzyjemnym zapachu. Jeżeli wzdęcia nie są związane ze zdiagnozowaną chorobą układu pokarmowego, można im zapobiec lub ograniczyć ich nasilenie stosując odpowiednią dietę i przestrzegając kilku wskazań. Połykanie powietrza w czasie jedzenia jest zjawiskiem absolutnie naturalnym, z tym że niejednokrotnie połykamy tego powietrza za dużo. Jak ograniczyć ilość połykanego powietrza: 1. nie mówić przy jedzeniu, 2. żuć jedzenie powoli i dokładnie – połkanie  dużych kawałków jedzenia powoduje połknięcie większej ilości powietrza, 3. nie żuć gumy 4. Unikać potraw i napojów zawierających sztuczne słodziki. Powietrze połykamy także paląc papierosy, ssąc twarde cukierki lub końcówki długopisów czy ołówków, jedząc ze zbyt luźno dopasowanymi protezami zębów [1].

Zrównoważona dieta przeciwdziała tworzeniu się wzdęć

W zapobieganiu wzdęciom bardzo ważne jest przestrzeganie zdrowej, zrównoważonej diety, która obejmowałaby co najmniej 5 porcji owoców i warzyw dziennie. Planując posiłki należy wybierać pokarmy zawierające łatwostrawne węglowodany, takie jak: ziemniaki, ryż, sałata, banany, winogrona, owoce cytrusowe, jogurt. Ważne jest, aby pamiętać, że ludzie reagują różnie na pokarmy, niektóre wyżej wymienionych mogą nadal powodować wzdęcia. Wszyscy wiemy, że są produkty, których jedzenie powoduje nadmierną produkcję gazów. To żywność zawierająca duże ilości niestawialnych węglowodanów: fasolki, brokuły, kapusta, kalafior, karczochy, rodzynki, soczewica, cebule, śliwki, jabłka, brukselka, czosnek.

Często się zdarza, ze osoby rozpoczynające zdrowe odżywianie albo dietę wegetariańską zaczynają jeść dużo roślin strączkowych, a to właśnie ich spożycie zwiększa produkcję gazów. Nie znaczy to jednak, że osoby zdrowe powinny z nich zrezygnować. Przy stopniowym zwiększaniu tych produktów w swoim jadłospisie układ pokarmowy będzie powoli dostosowywał się do ich trawienia. Jedząc posiłki zawierające „gazujące” składniki musimy pogodzić ze skutkami. Oczywiście złe nawyki jedzeniowe powodują wzdęcia i krepujący zapach gazów. Obfite bogatotłuszczowe i bogatobiałkowe posiłki, które zwykle są smażone, nie są dobrze tolerowane przez układ trawienny.

Zasada jedz mniej, a częściej pozwoli zredukować ilość powstających gazów

Ważne jest planowanie codziennej diety także pod względem liczby posiłków. Warto spożywać dziennie np. 5 lub 6 małych posiłków niż 3 duże. Mniejsze posiłki są łatwiejsze do strawienia – powstaje w ten sposób mniej gazu. Przydatne może się okazać prowadzenie „pamiętnika jedzenia”, można w ten sposób sprawdzić jak na dane pokarmy reaguje nasz organizm. Istnieją dowody sugerujące, że picie herbaty miętowej oraz niewielkie ilości mogą pomóc złagodzić objawy wzdęcia . Niezawodnym środkiem w zapobieganiu wzdęciom jest ruch. Aktywny tryb życia, ćwiczenia fizyczne poprawiają funkcjonowanie układu pokarmowego i jelit.

Wzdęcia są także możliwym skutkiem ubocznym wielu rodzajów leków, w tym: niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ), takie jak ibuprofen, niektóre środki przeczyszczające, leki przeciwgrzybicze, statyny i inne np. wareniklina – stosowana u ludzi chcących ograniczyć lub rzucić palenie papierosów.

Dostępne preparaty również pomogą w eliminowaniu wzdęć

Jeżeli wzdęcia są postrzegane jako symptom szczególnie obniżający jakość życia należy próbować objaw ten eliminować nie tylko przez stosowanie odpowiedniej diety, ale także poprzez stosowanie bezpiecznych leków [7]. Popularne leki przeciwko wzdęciom takie jak np. Espumisan zawierają symetykon – związek powierzchniowoczynny, który zmniejsza napięcie powierzchniowe pęcherzyków gazu powodując ich pękanie i usuwanie z jelit [8]. Stosowanie preparatów zawierających symetikon jest bezpieczne dla zdrowia nawet w czasie długiego stosowania. Pomocne w rozwiązywaniu problemu wzdęć mogą być także bakterie probiotyczne, zarówno w formie żywności (kiszonki, żywność funkcjonalna), jak i gotowych preparatów aptecznych. Szczepy Lactobacillus casei poprawiają perystaltykę jelit, a w konsekwencji polepszają przemianę materii [9]. Lactobacillus acidophilus i Bifidobacterium lactis łagodzą objawy nietolerancji laktozy produkując enzym ß-galaktozydozę, który rozkłada laktozę [10], Lactobacillus plantarum hydrolizują powodujące wzdecia oligosacharydy [11]. Powszechnie znane jest także dobroczynne działanie herbatki z owoców kopru włoskiego na wzdęcia, jednak zawarty w napoju olejek wykazuje działanie estrogenne, dlatego zdania na temat jego stosowania u dzieci, kobiet w ciąży i karmiących są podzielone [12]. Jeżeli wzdęcia są spowodowane nietolerancją laktozy można zastosować leki czy suplement diety zawierające enzym laktazę, który ułatwia trawienie laktozy zawartej w mleku i jego przetworach [13].

Wzdęcia mogą być symptomem poważnych schorzeń. Nie wolno ich lekceważyć!

Wzdęcia występują nie tylko jako izolowany objaw, mogą także być symptomem poważnych schorzeń przewodu pokarmowego. Jeżeli wzdęcia występują niezależnie od posiłku i pory dnia oraz towarzyszą im takie objawy gastroenterologiczne jak: biegunki, zaparcia, uczucia pieczenia w nadbrzuszu, należy udać się do lekarza, który zleci diagnostykę w kierunku wykrycia takich schorzeń jak: zespół jelita drażliwego (IBS), celiakia, nietolerancja laktozy, zapalenie żołądka i jelit, infekcja żołądka i jelit, złe wchłanianie jelit czy lamblioza.

1. Dąbrowski A. wielka interna. Gastroenterologia Część 1, Część 2, Medical Tribune, 2019
2. Jackie D. Wood, Peristalsis in Encyclopedia of Gastroenterology, 2004,
3. de Camp N. V. et al. Accelerometer-Based Assessment of Intestinal Peristalsis: Toward Miniaturized Low-Power Solutions for Intestinal Implants, IEEE J Transl Eng Health Med. 2018; 6;
4. Huizinga J. D. et al. Motor patterns of the small intestine explained by phase-amplitude coupling of two pacemaker activities: the critical importance of propagation velocity, Am J Physiol Cell Physiol. 2015 Sep 15; 309(6): C403–C414].
5. Walęcik-Kot W. Gastroenterologia, Diagnostyka i leczenie wzdęć, Medycyna po dyplomie, 2017.
6. Lacy B. E. et al. Pathophysiology, Evaluation, and Treatment of Bloating Gastroenterol Hepatol (N Y). 2011 Nov; 7(11): 729–739.
7. Schmulson M, Chang L. Review article: the treatment of functional abdominal bloating. Aliment Pharmacol ther 2011;33:1071-1086.
8. Esam Z. Dajani, Thomas G. Shahwan, in Encyclopedia of Gastroenterology, 2004].
9. Koebnick C., Wagner I., Leitzmann P., Stern U. et al. (2003), Probiotic beverage containing Lactobacillus casei Shirota improves gastrointestinal symptoms in patients with chronic constipation, Canadian Journal of Gastroenterology, Vol. 17 (11) pp.: 655-659]
10. Kaliasapathy K., Sultana K. 2003, Survival and β-galactosidase activity of encapsulated and free lactobacillus acidophilus and Bifidobacterium lactis in ice-crems, The Australian Journal of Dairy Technology, vol. 58, No. 3.
11. Roopashri A., Varadaraj M. 2014, Hydrolysis of flatulence causing oligosaccharides by α-d-galactosidase of a probiotic Lactobacillus plantarum MTCC 5422 in selected legume flours and elaboration of probiotic attributes in soy-based fermented product, European Food Research and Technology volume 239, pages99–115
12. Shamkant B. Badgujar et al. 2014, Foeniculum vulgare Mill: A Review of Its Botany, Phytochemistry, Pharmacology, Contemporary Application, and Toxicology, BioMed Researches.
13. Montalto M, Curigliano V, Santoro L, et al. Management and treatment of lactose malabsorption. World J Gastroenterol. 2006;12(2):187-191}.